حدیث قرآنی

---

در احادیث وارد شده از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و اهل بیت علیهم‌السلام، توجه ویژه‌ای به قرآن شده است.

۱ - جای‌گاه حدیث نسبت به قرآن

---

درباره جای‌گاه حدیث نسبت به قرآن، از جنبه‌های گوناگونی بحث شده است و در مجموع سه دیدگاه در این زمینه وجود دارد: حجیت توأمان قرآن و حدیث؛ حجیت حدیث و حجیت نداشتن ظواهر قرآن؛ و حجیت قرآن و نفی حجیت حدیث.

۱.۱ - حجیت توأمان

دیدگاه نخست ــکه عقیده مشهور و مقبول و غالب در بین مسلمانان، اعم از شیعه و اهل سنّت (با تأخیری حدود یک قرن در میان ایشان)، است ــ ناظر به این معناست که قرآن و حدیث در کنار هم، در امور دینی (اعتقادات و احکام فقهی و اخلاق) منبع و مرجع محسوب می‌شوند.
اما درباره این‌که حدیث هم‌ارز قرآن است یا خیر، اختلاف نظر وجود دارد.

۱.۱.۱ - هم‌رتبگی

برخی قرآن و حدیث را هم‌رتبه دانسته و هیچ‌کدام را بر دیگری ترجیح نداده‌اند، زیرا سرچشمه هر دو وحی الهی است.
به علاوه، خود آیات قرآن هم بر وجوب اطاعت از پیامبر دلالت دارند.

۱.۱.۲ - رتبه دوم حدیث

در مقابل، کسانی حدیث را در رتبه دوم حجیت قرار داده‌اند، زیرا اولاً کتابْ قطعی الصدور است و سنّتْ ظنی الصدور و قطعی الصدور بر ظنی الصدور مقدّم است، و ثانیآ سنّت یا بیانِ کتاب است یا مطالبی افزون بر آن دارد که در هر دو حال حاکی از تقدم کتاب بر سنّت است.
در تأیید این دیدگاه، به احادیثی نیز استناد شده است (نیز برای پاسخ به این ادله به این منبع رجوع کنید )؛ هر چند که به نظر محمد سعید منصور این اختلاف اصلا لفظی است.

۱.۱.۳ - استقلال حدیث

موضوع مطرح دیگر در این باب، این است که آیا حدیث در تشریعِ احکام استقلال دارد یا خیر، به این معنا که اگر در سنّت حکمی زائد بر قرآن وجود داشته باشد حجیت دارد یا نه.
شافعی بر آن است که هرچه در سنّت آمده لازم الطاعه است، هر چند در قرآن نصی بر آن دلالت نداشته باشد.
در مقابل، این نظر هم ابراز شده است که تنها احادیثی حجیت دارند که اصلی ــ ولو با تأویل ــ در قرآن داشته باشند، خواه بیان نص قرآن باشند خواه اجمال کتاب را تبیین کنند (برای دلایل هر یک از این دو قول و پاسخ به آن‌ها به این منبع رجوع کنید ).
گفتنی است که سباعی اختلاف مذکور بین این دو گروه را لفظی قلمداد کرده است، زیرا هر دو گروه بر وجود احکام زائد بر نص و تصریح قرآن در سنّت اتفاق نظر دارند، ولی دسته نخست این امر را حاکی از استقلال سنّت در تشریع می‌دانند و دسته دوم این احکام را به نحوی از انحا ذیل نص یا قاعده‌ای از قرآن قرار داده‌اند.
نزد علمای شیعه، که به استناد حدیث ثقلین و بر اساس تعلیم امامان اهل بیت علیهم‌السلام از همان ابتدا به حدیث توجه داشتند نیز سنّت ــکه اعم از قول و نص و تقریر پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام است ــ در کنار قرآن، منبعی مستقل برای تشریع محسوب شده است.

۱.۲ - حجیت حدیث

دیدگاه دوم (حجیت حدیث و حجیت نداشتن ظواهر قرآن)، منسوب به اخباریان است که با نفی حجیت ظواهر قرآن، امکان فهم قرآن را از غیرمعصوم نفی کرده و حدیث را در مقابل آن اصالت بخشیده‌اند.

۱.۲.۱ - قائلین

این دیدگاه را نخستین بار محمدامین استرآبادی مطرح نمود و دیگران از وی پیروی کردند.
استرآبادی بر آن بود که قرآن و سنّت پیامبر جز با احادیث ائمه علیهم‌السلام قابل فهم نیست.

۱.۲.۲ - ادله

عمده‌ترین دلایل اخباریان، که شیخ انصاری نقل کرده و به آن‌ها پاسخ داده، دو امر است: نخست، استناد به اخبار منع تفسیر به رأی و این‌که فهم قرآن فراتر از عقول بشری است.
دوم، وجود تخصیص و نسخ در آیاتی که سبب اجمال آن آیات می‌گردد.

۱.۲.۳ - پاسخ به ادله

انصاری به این هر دو اشکال چنین پاسخ داده است که اولاً تفسیر قرآن و عمل به ظواهر، مصداق تفسیر به رأی نیست و در قبالِ احادیثِ پیش گفته چندین حدیث وجود دارد که متضمن توصیه به مراجعه به قرآن و امکان فهم آن است.
ثانیاً وجود تخصیص و نسخ، سبب وجوب فَحص می‌شود نه اجمال آن.
علاوه بر این، تخصیص و نسخ در احادیث نیز هست (برای تفصیل به این منابع رجوع کنید ).

۱.۲.۴ - اخباریان متأخر

نظر اخباریان متأخر در این باب تعدیل شده است، به گونه‌ای که نظر شیخ طوسی را در آغاز التبیان (سطور بعد) در این زمینه مرجح دانسته‌اند.
طوسی عبارات و معانی قرآن را به چهار دسته تقسیم کرده و فقط دو دسته از آن‌ها را نیازمند شرح و بیان از سوی پیامبر و ائمه علیهم‌السلام دانسته است: یکی آیات مجملی که ظاهر آن‌ها محتوای تفصیلی آن‌ها را نشان نمی‌دهد، دیگری آیاتی که متضمن الفاظ مشترکی‌اند که ممکن است هر یک از معانی آن‌ها مورد نظر باشد.

۱.۳ - حجیت قرآن

دیدگاه سوم، متضمن اصالت بخشیدن به قرآن و نفی حجیت از حدیث است که در بین اهل سنّت مطرح بوده و در میان شیعیان ــ که روند کتابت و تدوین حدیث در میان آنان بسی زودتر آغاز شده است و ائمه شیعه و اصحاب آنان در این زمینه پیش گام بوده اندــ مطرح نبوده است.

۱.۲.۱ - قائلین

در اواخر قرن دوم، گروهی که در ماهیت آن‌ها اختلاف نظر هست، به انکار سنّت برخاستند.
شافعی در کتاب خود بابی را به نقل دیدگاه این گروه اختصاص داده و گفتگوی خود را با برخی از آنان گزارش کرده است.
درباره این‌که این افراد به کدام فرقه مسلمانان منتسب بوده‌اند اختلاف وجود دارد؛ برخی آنان را معتزلی پنداشته‌اند، اما الهی بخش آن‌ها را طایفه‌ای از خوارج دانسته و شواهدی نیز اقامه کرده است.
این نظریه را مجددآ در قرن سیزدهم در شبه قاره هند سید احمدخان مطرح کرد و پس از او چراغ علی، عبداللّه چکرالوی و غلام احمد پرویز داعیه‌داران این دیدگاه بودند (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید ).
در مصر نیز محمد توفیق صدقی (متوفی ۱۳۳۸/۱۹۲۰) و پس از او افرادی چون اسماعیل ادهم (متوفی ۱۳۱۹ ش/ ۱۹۴۰) و ابوشادی احمد زکی (متوفی ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵) به نفی سنّت پرداختند (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید ).
این نظریه در بین مسلمانان هم‌چنان طرفدارانی دارد (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید ).

۱.۲.۲ - ادله

الهی بخش ادله صاحبان این نظریه را به تفصیل آورده است که آن‌ها را در دو مورد می‌توان خلاصه کرد: اولاً سنّت فاقد اعتبار و حجیتِ وحیانی و دینی است.
چون قداست ندارد و امری تاریخی و زمان‌مند است.
ثانیاً انتساب سنّت به پیامبر قابل احراز نیست، زیرا کتابت نشده بوده و شرایط حفظ آن نیز اطمینان بخش نبوده، به طوری که راه را برای جعل و دَسّ در آن باز گذاشته است.
در واقع، این دو اشکال از دو سنخ‌اند.

۱.۲.۳ - پاسخ به ادله

در اولی اصل سنّت، به عنوان منبع احکام و معارف دینی، بی اعتبار شمرده شده، در حالی که بنا بر آیات متعدد قرآن کریم پیامبر اکرم کسی است که به او وحی القا می‌شود و از سَرِ هوی سخن نمی‌گوید و تأکید شده است که مردم باید آن‌چه را او آورده اخذ کنند و آن‌چه را نهی کرده وانهند.
اشکال دوم هم ناظر به احراز سنّت است و هر چند جعل و وضع در احادیث راه یافته، اما نمی‌توان بدین سبب کلیت سنّت را انکار کرد.

۲ - جای‌گاه قرآن در حدیث شیعه

---

در این جوامع، احادیث فراوانی درباره جنبه‌های گوناگون قرآن از پیامبر و ائمه علیهم‌السلام نقل شده است.

۲.۱ - اصول کافی

در کافی اثر کلینی (متوفی ۳۲۹) کتابی با عنوان «فضل القرآن» وجود دارد که مشتمل است بر احادیثی در ابواب گوناگون، از قبیل فضل قرآن، ثواب حفظ و قرائت و تعلیم قرآن، ترتیل قرآن با صدای خوش، و مطالبی درباره نزول، زبان و تفسیر قرآن.
به علاوه احادیث فراوانی در آن متضمن یک یا چند آیه قرآن است که در پاره‌ای از آن‌ها برای اثبات حکمی فقهی به قرآن استشهاد شده و در مواردی هم تفسیر یا سبب نزول آیه‌ای بیان گردیده است (برای فهرست کامل آیات در کافی به این منبع رجوع کنید ).

۲.۲ - جوامع دیگر حدیثی

سه جامع حدیثی کتاب من لایحَضُرُه الفقیه (اثر ابن‌بابویه)، تهذیب الاحکام و الاستبصار (هر دو از طوسی)، هم با این‌که اساسآ بر مبنای ابواب فقه تنظیم شده‌اند، حاوی احادیثی هستند که، به گونه‌ای، شرح و تفسیر آیات الاحکام را دربردارند.

۲.۳ - بحارالانوار

از زمره جوامع حدیثی متأخر شیعی، بحارالانوار محمدباقر مجلسی است که یک مجلد آن در تنظیم و تدوین مؤلف با عنوان «کتاب القرآن» (شامل ۱۳۰ باب) به قرآن اختصاص یافته است.
این حجم انبوه، موضوعات متنوعی چون فضائل قرآن، فضائل سوره‌ها و آیات، متشابهات، و تفسیر برخی آیات را دربرمی‌گیرد.
در دیگر مجلدات بحارالانوار نیز شیوه ممتازی از تلفیق قرآن و احادیث به کار گرفته شده است.
در ابتدای ابواب هر کتاب، آیاتی که صریحاً یا تلویحاً با موضوع تناسب دارد، ذکر شده و آنگاه احادیثِ ناظر به هر موضوع آمده است.
گویی احادیث مندرج در هر باب، در حکم شرح و تفسیر آیات آغاز همان باب‌اند.
مجلسی از جلد پنجم به بعد، در موارد لزوم، تفسیری نیز در ذیل آیات آورده که مطالب آن عمدتآ از مجمع البیان طبرسی، مفاتیح الغیب فخررازی و انوار التنزیل بیضاوی گرفته شده است.
کاظم مرادخانی (متوفی ۱۳۶۳ ش) در کتاب بحارالانوار فی تفسیر المأثور للقرآن (تهران ۱۴۱۱) فهرستی از آیات مذکور در بحارالانوار را، به ترتیب سوره‌های قرآن، فراهم آورده است.

۳ - جای‌گاه قرآن در حدیث اهل سنّت

---

کتاب‌های حدیثی شش‌گانه اهل سنّت نیز مشتمل‌اند بر نقل آیات قرآن و احادیثی در تفسیر و توضیح آن‌ها، که در ابوابی تحت عنوان «تفسیر» آمده یا در سراسر این جوامع پراکنده‌اند.

۳.۱ - صحیح بخاری

یکی از ۹۷ کتاب صحیح بخاری (متوفی ۲۵۶)، «کتاب التفسیر» نام دارد و ۱۱۴ سوره قرآن فصول آن را تشکیل می‌دهند.
معمولاً در ابتدا، حتی در باب سوره‌هایی که هیچ حدیث مرتبطی با آن‌ها نیامده، توضیحات لغوی و تفسیری اجمالی ذکر شده است.
در این توضیحات و نیز در مطالبی که‌ به‌طور پراکنده در لابه لای احادیث آمده، بخاری بدون ذکر سند، فقط نام یکی از صحابه یا تابعین مشهور در تفسیر قرآن را ذکر کرده و تفسیر آیات را از معنای لغات یا عبارت آورده و گاهی برای توضیحات خود منبعی هم ارائه نکرده است.
به نظر فؤاد سزگین، بخاری بیش‌تر این توضیحات لغوی را از مجاز القرآن ابوعبیده (متوفی ۲۱۰) وام گرفته است.
احادیثی که بخاری ذکر کرده است همه آیات یک سوره را شامل نمی‌شوند.
این احادیث از بیش از هفتاد تن از صحابه و تابعین، نظیر علی علیه‌السلام، ابن عباس، ابن مسعود، مجاهد، نقل شده است.
در بخش‌های دیگر صحیح بخاری نیز مطالبی مرتبط با قرآن وجود دارد، از جمله در «کتاب فضائل القرآن» احادیثی در باب زبان وحی، حروف هفت‌گانه، تاریخ جمع و تدوین قرآن، کاتبان وحی و فضائل تلاوت برخی سوره‌ها آمده است. «کتاب التوحید»، «کتاب بدء الخلق»، «کتاب الانبیاء»، «کتاب بدء الوحی» و «کتاب سجود القرآن» نیز حاوی روایاتی درباره اسماء و صفات الهی، داستان‌های آفرینش و قرآن هستند.
کتاب‌های فقهی صحیح بخاری نیز با آیات قرآن آغاز می‌شوند که مبادی قرآنی احکام فقهی را نشان می‌دهند.

۳.۲ - صحیح مسلم

آخرین کتاب صحیح مسلم بن حجاج (متوفی ۲۶۱) «کتاب التفسیر» است، شامل احادیث متنوعی درباره اسباب نزول و توضیحاتی درباره مبانی قرآنی برخی احکام فقهی.
در «کتاب صلاة المسافرین و قصرها» نیز احادیثی درباره فضل تلاوت و حفظ و تعلیم قرآن و فضائل برخی سوره‌ها و آیات و حروف هفت‌گانه و قرائات آمده است.
به جز این موارد، صحیح مسلم انباشته از احادیثی در توضیح آیات است که در کل کتاب پراکنده است.

۳.۳ - جامع ترمذی

کتاب چهل و هشتم جامع ترمذی (متوفی ۲۷۹) به تفسیر قرآن اختصاص یافته است.
این کتاب تقریباً هم‌رتبه با کتاب التفسیر در صحیح بخاری است و ۴۲۰ حدیث دارد که از بیش از نود تن از صحابه و تابعین نقل شده است و تعداد اندکی از آن‌ها با منابع بخاری اشتراک دارد؛ بنا بر این، جامع ترمذی به روشنی از صحیح بخاری استقلال دارد، هر چند ترمذی از بخاری احادیث کمتر و مراجع بیشتری دارد.
احادیث این بخش جامع ترمذی شامل ۹۲ سوره قرآن می‌شود.
در این کتاب، پیش از کتاب التفسیر، دو کتاب «فضائل القرآن» و «کتاب فی القراءة» آمده است که احادیثی درباره فضائل قرآن و قرائات در آن هست.
به طور پراکنده نیز احادیثی درباره قرآن در ابواب گوناگون جامع ترمذی دیده می‌شود.

۳.۴ - کتب سنن

در کتاب‌های سنن هم که صرفاً احادیث فقهی را دربردارند، احادیث ناظر به شرح و توضیح آیات قرآن وجود دارد.

۳.۴.۱ - ابوداوود

در سنن ابوداوود (متوفی ۲۷۵) فصلی با عنوان «کتاب الحروف و القرائات» هست که چهل حدیث موجود در آن اساساً به شهاداتی درباره نحوه قرائت پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و بزرگان صحابه و تابعین اختصاص یافته است.
قرآن غالباً مقدّم بر همه شواهد در سراسر کتاب‌های فقهی سنن دیده می‌شود.
در «کتاب الصلاة» و «کتاب الوَتْر» نیز تعداد چشم‌گیری حدیث مرتبط با قرآن آمده است. «کتاب السنه» نیز همین وضع را دارد.

۳.۴.۲ - ابن ماجه

هر چند در سنن ابن ماجه (متوفی ۲۷۳) بخش ویژه‌ای به قرآن اختصاص نیافته، در جای جای آن احادیثی راجع به قرآن دیده می‌شود، از جمله در «کتاب اقامة الصلاة» و قسمتی با عنوان «ثواب القرآن» در ضمن «کتاب الادب».

۳.۴.۳ - نسائی

سنن نسائی (متوفی ۳۰۳) از نظر تفسیر قرآن جالب توجه‌ترین سنن است. «کتاب التفسیر» بخش گسترده‌ای از آن است شامل ۷۳۵ حدیث که در بردارنده آیاتی از ۱۰۵ سوره قرآن است.
این احادیث شامل موضوعاتی چون اسباب نزول، فضائل سوره‌ها و قرائت قرآن و امثال آن‌هاست.
احادیث تفسیری به نحو آشکاری در بسیاری از فصول سنن نسائی دیده می‌شوند.
نسائی غالباً بابی کامل را به یک بخش از قرآن اختصاص داده است که با عبارت «تأویلُ قولِ اللّه عزوجل» آغاز می‌شود.
به علاوه در این سنن، کتاب مستقلی با عنوان «فضائل القرآن» وجود دارد که در آن به مباحثی چون کیفیت نزول قرآن، کتابت، قراء (که پیامبر اکرم صحابه را برای فراگیری قرآن به آنان ارجاع می‌داد)، فضائل سوره‌ها و آیات قرآن و امثال آن‌ها پرداخته شده است.
در پایان آن نیز احادیث نهی از تفسیر به رأی و جدال و مِراء درباره قرآن آمده است.

۴ - مبین قرآن

---

عالمان مسلمان همواره از حدیث (سنّت) به عنوان مبین قرآن یاد کرده‌اند، چنان که سنّت را، هم‌چون قرآن، وحیِ فرو فرستاده از طریق جبرئیل دانسته‌اند که قرآن را تفسیر می‌کند و حتی برخی نیاز قرآن به سنّت را بیش از نیاز سنّت به قرآن شمرده‌اند، از آن‌رو که سنّت مفسر و مبین قرآن است.

۴.۱ - طرق مبین بودن

بر طبق یک تقسیم‌بندی، حدیث به یکی از این طرق شارح و مبین قرآن است: بیان جزئیات و تفصیل مطالب مجمل در قرآن، نظیر اوقات نماز و تعداد رکعات و کیفیت ادای آن؛ توضیح الفاظ و عبارات مبهم در قرآن، نظیر بیان پیامبر درباره «خَیط ابیض» و «خیط اسود» به عنوان روشنایی روز و تاریکی شب؛ تخصیص عام قرآن، نظیر تفسیر پیامبر از ظلم به شرک در آیه ۸۲ سوره انعام؛
تقیید مطلق قرآن، چنان که لفظ مطلق «ید» در آیه ۳۸ سوره مائده به یمین (دست راست) مقید شده است؛ بیان معنا یا مصادیق الفاظ، هم‌چون بیان «مغضوب علیهم» به یهود و «ضالین» به نصاری؛ بیان احکامی که در قرآن نیستند، هم‌چون رجم زناکار مُحصَن و مُحصَنه؛ بیان موارد نسخ در قرآن، نظیر سخن پیامبر درباره آیه وصیت؛ و تأکید مضامین آیات قرآن.
اما ظاهراً این تقسیم‌بندی مبتنی بر نوعی نگاه فقهی بر قرآن است (برای بررسی تطبیقی موارد پیشین بر احادیث فقهی به این منبع رجوع کنید ) و با بررسی دقیق‌تر احادیث می‌توان موارد بسیاری یافت که در مقام بیان قرآن است ولی خارج از تقسیم‌بندی مذکور قرار می‌گیرد.

۵ - اقسام احادیث

---

در یک تقسیم‌بندی کلی، احادیث مرتبط با قرآن را می‌توان در دو گروه جای داد:
الف) احادیث درباره قرآن، که عموماً در علوم قرآنی مورد توجه قرار می‌گیرند.
ب) احادیثی که در مقام تفسیر آیات قرآن‌اند.

۵.۱ - درباره قرآن

احادیث درباره قرآن، خود بر چند دسته‌اند:

۵.۱.۱ - کیفیت نزول

احادیث راجع به کیفیت نزول قرآن، از جمله حدیث مشهور در منابع اهل سنّت درباره آغاز وحی، احادیث ناظر به نزول یک‌باره قرآن در شب قدر در ماه رمضان و احادیثی که درباره آخرین سوره و آیه نازل شده‌اند.

۵.۱.۲ - جمع و تدوین

پاره‌ای از احادیث با بحث چگونگی جمع و تدوین قرآن مرتبط‌اند، از جمله برخی از آن‌ها از مکتوب شدن آیات قرآن در طول حیات پیامبر اکرم حکایت دارند (برای احادیث متضمن دیدگاه‌های دیگر به این منابع رجوع کنید ).

۵.۱.۳ - قرائات

برخی احادیث ناظر به بحث قرائات‌اند، از جمله این‌که قرآن بر هفت وجه نازل شده و قرائت قرآن به هر یک از این وجوه جایز است.
از موارد دیگر احادیثی است درباره قرائت خاص پیامبر و بعضی صحابه از برخی آیات.

۵.۱.۴ - کیفیت تلاوت

در پاره‌ای از احادیث کیفیت تلاوت پیامبر و طریقه صحیح تلاوت قرآن وصف شده است.
در احادیثی از فضل آموزش تلاوت قرآن به دیگران و در برخی احادیث از احکام مرتبط با قرآن مثل بحث سجده‌های قرآن و مَسِّ قرآن سخن به میان آمده است.

۵.۱.۵ - اسباب نزول

درباره بسیاری از آیات، احادیثی درباره اوضاع و زمینه‌هایی که آیات در آن‌ها نازل شده‌اند رسیده است.
این گزارش‌ها، که بخشی از تاریخ صدر اسلام را تشکیل می‌دهند، در کنار یکدیگر گونه‌ای خاص از علوم قرآنی، به نام اسباب نزول، را پدید آورده‌اند.
این اخبار تاریخی در قالب احادیث، در کتاب‌های تاریخی و مجموعه‌های حدیثی اهل سنّت و شیعه پراکنده‌اند.

۵.۱.۶ - ثواب قرائت

در برخی احادیث هم برای تلاوت برخی سوره‌ها و آیات، ثواب بسیاری ذکر شده که در جوامع حدیثی بخشی به آن اختصاص یافته است.
در این احادیث فضیلت سوره/ سوره‌هایی خاص یا آیاتی از یک سوره بیان شده است.

۵.۲ - در تفسیر قرآن

احادیث بسیاری در جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت در باره تفسیر قرآن وارد شده است که بحث در باره آن مقاله دیگری را می‌طلبد.
برای اطلاعات بیشتر به مقاله احادیث تفسیری مراجعه کنید.

۶ - فهرست منابع

---

(۳۴) محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایةالاصول، قم ۱۴۰۹.
(۳۵) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۳۶) ابن حزم، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۳۷) ابن حزم، کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل، مصر ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۳۸) ابن عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
(۳۹) ابن قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
(۴۰) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(۴۱) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(۴۳) محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
(۴۴) خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۴۵) مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
(۴۶) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۴۷) یوسف بن احمد بحرانی، الدرر النجفیة، چاپ سنگی (تهران ۱۳۰۷)، چاپ افست (قم، بی تا).
(۴۸) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴۹) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۵۰) یوسف بقاعی، فهارس الکافی، بیروت ۱۴۱۳ الف.
(۵۱) یوسف بقاعی، فهارس تهذیب الاحکام، بیروت ۱۴۱۳ ب.
(۵۲) محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
(۵۳) نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع الحیاة، در محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال الدین، قم ۱۴۰۱.
(۵۴) حیدر حب اللّه، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، بیروت ۲۰۰۶.
(۵۵) محمد بن حسن حرّ عاملی، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
(۵۶) محمد خضری، اصول الفقه، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
(۵۷) محمد خضری، تاریخ التشریع الاسلامی، (قاهره) ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۵۸) ابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۵۹) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
(۶۰) مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۶۱) فؤاد سزگین، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، فرانکفورت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۶۲) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۶۳) ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۶۴) محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶۵) محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی تا).
(۶۶) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶۷) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۶۸) محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۶۹) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی تا).
(۷۰) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۷۱) عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، (بغداد ۱۴۰۶).
(۷۲) علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۷۳) محمد بن محمد غزالی، کتاب المستصفی فی علم الاصول، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(۷۴) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۷۵) حسین بن شهاب الدین کرکی، کتاب هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، چاپ رؤوف جمال الدین، (بغداد ۱۹۷۷).
(۷۶) کلینی، اصول کافی.
(۷۷) مالک بن انس، المُوَطَّأ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۷۸) مجلسی، بحارالانوارّ.
(۷۹) محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۸۰) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۸۱) محمد بن محمد مفید، التذکرة باصول الفقه، چاپ مهدی نجف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۸۲) احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

۷ - پانویس

---